W dniu 28 stycznia 2017 r. w Centrum Informacji o Obszarach Natura 2000 w Ośrodku Wypoczynkowo-Rehabilitacyjnym CARITAS w Myczkowcach odbyły się warsztaty entomologiczne. Szkolenie zostało zorganizowane w ramach inicjatywy „Karpacki Entomo-zieleniec” w ramach projektu Karpackie Inicjatywy Lokalne 2 finansowanego ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie.
Podczas wykładów uczestnicy zajęć zapoznali się zganieniami dotyczącymi entomologii, roli owadów zapylających i czynników oporu środowiska. Omówiono lokalne gatunki. Podczas zajęć poruszono zagadnienia związane z tematyką owadów chronionych oraz bioindykatorów czystości gleby itp. Wiedza jaką otrzymali przewodnicy, edukatorzy, właściciele gospodarstw agroturystycznych i członkowie lokalnych stowarzyszeń pozwoli im na jej wykorzystanie w prowadzeniu własnych zajęć w terenie oraz wykorzystywać rośliny miododajne i pożyteczne owady do zwiększenia swoich plonów. W szkoleniu uczestniczyli przewodnicy Stowarzyszenia Przewodników Turystycznych „KARPATY”, przedstawiciele oddziałów Polskiego Towarzystwa Krajoznawczo-Turystycznego z Krosna, Rzeszowa i Sanoka oraz Grupy Bieszczady. W szkoleniu brali także udział lokalni przedsiębiorcy, właściciele gospodarstw agroturystycznych i pracownicy samorządu terytorialnego, na którym realizowana jest niniejsza inicjatywa. Zgromadzonych przywitał i ugościł ks. Bogdan Janik – dyrektor Ośrodka Wypoczynkowo-Rehabilitacyjnym CARITAS w Myczkowcach.

wstęp

Insekty spełniają ogromną rolę w przyrodzie i życiu człowieka. Zdaniem wielu naukowców  dzisiejsze czasy należą do  cywilizacji ludzi i owadów.  Gatunki te przystosowały się do życia na wszystkich kontynentach. Koegzystują na całym świecie, poza głębinami oceanicznymi i arktyczną pustynią. Życie ludzi i owadów niekiedy ściera się w wielu dziedzinach, np.: w rolnictwie, leśnictwie, przemyśle i medycynie. Albert Einstein stwierdził, że „jeśli wyginą pszczoły, człowiekowi zostaną cztery lata istnienia”. Dlatego warto dbać o naszych małych sprzymierzeńców i tworzyć dla nich przyjazne enklawy w naszym otoczeniu. Entomo- zieleniec jest miejscem przeznaczonym do poznawania świata owadów, stworzono im tu warunki do życia i rozwoju, wykorzystując drewniane domki, kryjówki z naturalnych elementów obecnych w przyrodzie, (tj. kamienie, kłody drewna itp.) oraz poprzez nasadzenie roślin, które stanowić będą ich bazę żerową i schronienie.

Być może ten niewielki skwer stanie się inspiracją dla wielu zwiedzających, którzy zapragną zaopiekować się tymi fascynującymi stworzeniami. Warto wiedzieć, że kształty, barwy, biologia i budowle owadów przez wieki były dla ludzi źródłem wielu inspiracji. Przyczyniły się do powstania licznych przedmiotów, które używane są w różnych dziedzinach życia i gospodarki.

Zwiedzając ogród, zwróćmy uwagę na tajemniczy świat owadów, którego niewielki fragment stanowi ulotne piękno i tajemnicę Stworzenia. W ogrodzie tym, zadbano, by zagospodarowana przestrzeń była przyjazna owadom, stąd dobór roślin miododajnych i bezwzględny zakaz  stosowania ochrony chemicznej roślin. Wybrano rośliny o intensywnym zapachu i jasnych lub mocnych kolorach kwiatów, do których lgną owady. Zapraszamy do świata owadów.

Owady

Owady są zwierzętami, które występują na wszystkich kontynentach i zasiedlają siedliska z wyłączeniem morskich i oceanicznych głębin oraz kół podbiegunowych i rejonów polarnych. Dotychczas opisano ponad milion gatunków, choć naukowcy szacują, że liczba ta to zaledwie połowa z występujących na Ziemi. Owady zaliczane są do najliczniejszych gatunków w Polsce. Do tej pory opisano 34 tysiące gatunków.  Owady  są bardzo ważnymi organizmami dla trwałości i stabilności ekosystemów: rozkładają materię organiczną i wpływają na obieg pierwiastków w przyrodzie. Wśród nich można spotkać gatunki, które są najczęściej pokarmem dla wielu innych większych stworzeń, nie brakuje też  roślinożerców, pasożytów oraz drapieżników. Owady opanowały także sztukę budowania swoich siedzib, czym przyczyniają się do ograniczenia populacji szkodników, rozkładu materii organicznej, rozsiewania nasion i spulchniana struktury gleby. Owady są bardzo ważnym elementem naszego otoczenia. Gospodarka leśna, rolnicza oraz niekontrolowana rozbudowa siedzib ludzkich przyczynia się do degradacji i niszczenia siedlisk. Efektem tego jest redukcja ilości owadów. W związku z tym, że wiele gatunków polskiej entomofauny zagrożonych jest wymarciem ,zaczęto wprowadzać zmiany w prawie ochrony przyrody zarówno w polskim jak i międzynarodowym. Przepisy te znajdują się także w konwencji zachowania bioróżnorodności oraz dyrektywach Unii Europejskiej dotyczącej Europejskiej Sieci Obszarów Natura 2000.

Chrząszcze

hrząszcze stanowią jeden z rzędów owadów. Spośród innych wyróżniają się twardymi pokrywami, pod którymi ukrywają błoniaste skrzydła. Do tej pory nauce znanych jest pół miliona gatunków. Jednakże naukowcy sądzą, że jest ich kilka milionów. Zamieszkują najrozmaitsze środowiska i strefy klimatyczne. W Polsce spotykamy ponad 6 tysięcy gatunków chrząszczy. Wśród chrząszczy rozróżniamy: roślinożerne, drapieżne, padlinożerne  i wszystkożerne. Ze względu na ich wpływ na gospodarkę człowieka, chrząszcze dzielimy na pożyteczne i szkodliwe.
Najbardziej znanym chrząszczem w Polsce jest jelonek rogacz, którego rozmiary wahają się od 25 mm do 83 mm. Jest gatunkiem ciepłolubnym spotykanym na nizinach i podgórzu,  preferuje drzewostany naturalne, głównie grądy i dąbrowy. Do życia potrzebuje dębowych pni. Larwy żerują w nich od 4 do 6 lat.
Nadobnica alpejska jest bez wątpienia prawdziwym klejnotem karpackich drzewostanów. Należy do rodziny kózkowatych, charakteryzuje się smukłym ciałem i osiąga długość do 4 cm. Preferuje stare, silnie nasłonecznione drzewostany.  Zapłodnione samice składają jaja w szparach kory lub pęknięciach. Larwy rozwijają się w drewnie bukowym, w drzewach uszkodzonych przez działanie warunków atmosferycznych, takich jak mróz, wiatr oraz ogień. Larwy mogą rozwijać się także w martwych drzewach oraz w kłodach pozyskanych przez leśników. Następnie żerują pod korą, po czym wgryzają się  w głąb drewna.  Rozwój tego chrząszcza trwa od dwóch do 3 lat. Przyrodnikom znane są stanowiska nadobnicy w Bieszczadach i Beskidzie Niskim. Nadobnica alpejska objęta  jest ochroną gatunkową. Wpisana jest także w drugi i czwarty załącznik dyrektywy siedliskowej.
Kozioróg dębosz jest dużym chrząszczem z rodziny kózkowatych. Osiąga rozmiary od 24 do 52 mm. Występuje głównie na południu i na południowym zachodzie naszego kraju. Jego obecność  uzależniona jest od występowania dębu szypułkowego i bezszypułkowego. Zasiedla głównie stare drzewa o dużej pierśnicy. Preferuje dęby osłabione chorobami, martwicą pnia lub nielicznymi lub średniolicznymi martwymi konarami korony. Larwy żerują najczęściej w dolnej części pnia, która jest ogrzewana przez promienie słoneczne. Jedna larwa wygryza chodnik o długości jednego metra. Pełny cykl rozwojowy kozioroga trwa od trzech do czterech, niekiedy  pięciu lat. Dorosłe chrząszcze pojawiają się w drugiej połowie  września. Zimują w drewnie.  Loty godowe przypadają na czerwiec następnego roku.  Gatunek ten objęty jest ochroną gatunkową. W Polsce wymieniany jest w drugim i czwartym załączniku dyrektywy siedliskowej.
Kozioróg Bukowiec to chrząszcz o długości od 17 do 30 mm. Jego larwy żerują w drewnie buka,  klonu,  brzozy,  grabu, jesionu, kasztana, orzecha włoskiego, niekiedy w wierzbie. Do złożenia jaj samica wybiera głównie drzewa martwe, bądź osłabione. Kozioróg Bukowiec jest gatunkiem ciepłolubnym, dlatego też wybiera miejsca nasłonecznione.  Jego cykl trwa od dwóch do trzech lat. W pierwszym roku larwy żerują w korze i łyku, a następnie w drewnie. Drążą szerokie i głębokie korytarze.
Pachnica dębowa jest chrząszczem, który żeruje na drzewach liściastych, głównie w starych lasach, a także w alejach i parkach.  Miejscem, gdzie rozwija się larwa, jest najczęściej ubytek w odziomkowej części pnia z zaawansowanym rozkładem drewna. Spotyka się ją w długowiecznych drzewach o dużym obwodzie pnia w pierśnicy. Cykl rozwojowy trwa od trzech do czterech lat. Z zajmowanej przez daną pachnicę dziupli  może wyjść kilka pokoleń owadów. Chrząszcze osiągają rozmiary od 22 do 40 mm. Nazwa gatunku pochodzi od charakterystycznego ubarwienia pokryw owada i charakterystycznego zapachu. Pachnica dębowa objęta jest ochroną prawną, występuje także w załączniku drugim i czwartym dyrektywy siedliskowej.
Zgniotek cynobrowy osiąga długość od 11 do 15 mm.  Chrząszcze podczas rójki  wyszukują drewno, które zaczyna się rozkładać. Larwy zgniotka żerują pod korą przez  okres dwóch lat, prowadząc drapieżny tryb życia. Odżywiają się głównie larwami i poczwarkami innych owadów żerujących w drewnie. Zgniotek występuje w lasach i zaroślach o naturalnym charakterze.  W Polsce jest to gatunek chroniony, wpisany w drugim i  czwartym załączniku dyrektywy siedliskowej.

Motyle

 Motyle są rzędem owadów uskrzydlonych liczącym 150 tysięcy gatunków. W Polsce zostało opisanych ponad  3 tysiące. Ze względu na budowę ciała (przede wszystkim skrzydeł)  oraz przystosowanie względem środowiska, przyrodnicy i kolekcjonerzy dzielą motyle  na nocne i dzienne, ze względu na rozmiary na: małe i duże. Podziały te występują w barwnych atlasach, kolekcjach prywatnych i muzealnych. Nie funkcjonują w świecie nauki. Motyle odżywiają się nektarem kwiatowym. Pobierają go za pomocą charakterystycznego aparatu gębowego - ssawki. Najdłuższe ssawki mają przedstawiciele rodzinny zawisakowatych, długość ich aparatu gębowego niekiedy przekracza długość ciała. Jak wskazuje nazwa tej rodziny motyli, potrafią one zawisać w locie podczas pobierania pokarmu z kwiatów, czym przypominają kolibry.
Motyle wyróżniają się spośród innych rzędów owadów skrzydłami. Są one zbudowane z maleńkich łusek, stąd też często w literaturze nazywa się je łuskoskrzydłymi. Barwy, kształty i rozmiary skrzydeł motyli to ogromne i niezliczone bogactwo świata naturalnego, budzące zachwyt przeciętnego obserwatora oraz dużej rzeszy naukowców i kolekcjonerów .  Po barwach skrzydeł i umieszczonych na nich rysunkach, najczęściej rozpoznaje się  gatunek, jego płeć , a także kondycję danego osobnika. Rysunki na skrzydłach  tworzą dosyć osobliwe melanże kolorów, przyciągające ludzki wzrok i odstraszające drapieżniki, często są perfekcyjnym kamuflażem, dzięki, któremu omawiane owady są  wręcz niezauważalne w swoim naturalnym środowisku.  
Motyle przechodzą ciekawy i niezwykły cykl nazywany przeobrażeniem zupełnym. Z zapłodnionych jaj wykluwają się gąsienice. Intensywnie żerują na roślinach. Morfologia gąsienic jest podobnie jak i u owadów dorosłych bardzo zróżnicowana. Wspólną cechą wszystkich larw jest walcowaty kształt, sześć odnóży i dobrze wykształcony aparat gębowy gryzący. Gąsienice intensywnie żerują, rosną, by przemienić się w nieruchomą poczwarkę, a następnie  uskrzydloną postać dorosłą. Zjawisko to jest jednym z największych cudów przyrody. 

Błonkoskrzydłe

Błonkówki to rząd owadów, który wyróżnia się spośród innych parą dwóch błoniastych skrzydeł. Jest to liczna grupa, do tej pory opisano ponad 100 tysięcy gatunków. Spośród wielu rodzin błonkoskrzydłych, które występują w Polsce, największe znaczenia dla środowiska naturalnego oraz dla gospodarki człowieka mają pszczołowate.  Zapylają wiele kwiatów          i roślin. Większość z tych gatunków prowadzi samotny tryb życia. Znane są również gatunki, które tworzą zhierarchizowane społeczeństwa. Należą do nich pszczoła miodna oraz trzmiele.  W naszym kraju opisano ponad 470 gatunków pszczołowatych. Prawie połowa  z tej liczby zagrożona jest wyginięciem i została umieszczona na czerwonej liście zwierząt ginących w Polsce. Kolejna grupa owadów społecznych to mrówkowate, których przedstawiciele tworzą liczne społeczności. W Polsce stwierdzono występowanie 103 gatunków. Mrówki przekształcają swe najbliższe otoczenie, są drapieżnikami i opanowały większość środowisk. W przeciętnej rodzinie mrówek może występować nawet milion osobników, które w ciągu roku mogą polować nawet na dwa miliony innych stawonogów, ślimaków, itp. Mrówki budują swoje gniazda w ziemi i przemieszczają ogromne ilości materii organicznej oraz cząstek gleby, kształtując tym samym strukturę podłoża. Kolejną rodziną błonkówek są nastecznikowate związane z terenami otwartymi o niskiej roślinności. Wyglądem przypominają osy, są jednak od nich smuklejsze i z reguły ubarwione na czarno lub brązowo. Dorosłe owady budują gniazda w ziemi, do którego wznoszą pokarm: najczęściej martwe lub sparaliżowane swym jadem owady i pająki. Niestety wiele gatunków nastecznikowatych zagrożonych jest wyginięciem. Przyczyną jest  głównie brak odpowiednich siedlisk. Grupa tych niewielkich owadów jest słabo zbadana,  dotychczas stwierdzono 85 gatunków. Najpospolitszymi i najbardziej  znanymi błonkówkami w Polsce  jest  nadrodzina osowatych. Stwierdzono obecność 50 gatunków tych owadów. Omawiane drapieżniki  posiadają żądła, którymi skutecznie bronią swoich gniazd, przez co nie cieszą się dużą sympatią wśród ludzi. Pod lasem osy i szerszenie mają ogromne znaczenie, stanowią regulator liczebności innych owadów.

Pszczołowate

 Pszczołowate są rodziną z rzędu błonkówek. Zdecydowana większość gatunków prowadzi samotniczy tryb życia. Zdarzają się wśród nich gatunki  społeczne, (np. pszczoła miodna)  oraz gatunki, które nazywane są kleptopasożytami – wykradają one pożywienie z gniazd pszczół samotnic. Najbardziej znanym gatunkiem pszczołowatych jest pszczoła miodna, która zbiera nektar i pyłek kwiatów stanowiący jej pożywienie i  w ten sposób zapyla rośliny. Rośliny, które dostarczają pszczołom surowca do produkcji miodu są nazywane miododajnymi. Do produktów tworzonych przez pszczoły miodne, należą m.in.: miód, i wosk. Pszczoła miodna tworzy zhierarchizowane społeczeństwa - rój, na którego czele stoi królowa, której życiowym zadaniem jest  składanie jaj. Najliczniejsze z  roju są robotnice, które opiekują się gniazdem, dostarczają pokarm i bronią go przed drapieżnikami. Wylęgające się w połowie lata z niezapłodnionych jaj  trutnie, zapładniają królową oraz inne królowe, które po przezimowaniu zbudują gniazda i założą nowe rodziny.
Narządy rozrodcze u pszczół  ulegają modyfikacji, w wyniku której wykształcił się  narząd obronny – żądło. Znajduje się ono na końcu odwłoka i może zostać przez zagrożonego owada wprowadzone do ciała innego zwierzęcia. Żądlenie bezkręgowców o miękkim ciele nie przynosi żądlącej pszczole większych szkód. Użądlenie większego zwierzęcia kończy się śmiercią pszczoły, gdyż pozostawia w jego ciele  żądło. Pszczoły miodne od wieków budziły fascynację człowieka. Są obecne w wielu kulturach. Produkty pszczele są nieodłącznym elementem rozwijającej się od kilku wieków gałęzi medycyny naturalnej,  zwanej apiterapią. Oprócz miodu, mleczka, wosku, propolisu i pyłku, stosuje się w niej także jad pszczeli w leczeniu, np. zapalenia stawów. Współpraca pomiędzy pszczelarzami i rolnikami, którzy wynajmują hodowców pszczoły miodnej do zwiększenia swych zbiorów, zaowocowała wieloma odkryciami w hodowli tych owadów. Dziś pszczoły  hodowane w budkach, zwanych ulami często są wykorzystywane do zapylania i produkcji miodów z konkretnych roślin w ich otoczeniu. Popularnością wśród nabywców są, m.in. miody:  akacjowy, gryczany, lipowy, mniszkowy, wielokwiatowy i spadziowy. Ten ostatni, zbierany z jodły jest produktem lokalnym województwa podkarpackiego, którego tradycje bartnickie sięgają XV w. Obecnie ponad 5 tysięcy pszczelarzy na terenie Podkarpacia opiekuje się ponad 80 tysiącami rodzin pszczelich. W powiecie leskim hoduje się następujące rasy pszczoły: miodnejkrainka, Vigor, Dobra, Carnica. Przeważają typy uli: warszawski, wielkopolski i Dadanta. Przewagę stanowią pasieki od30 do35 rodzin na jednym toczku, największa liczy 40 rodzin. Przeważa gospodarka stacjonarna z wywozami na rzepaki oraz wrzosy. Głównymi pożytkami są drzewa: wierzba  iwa, jawor, lipa ze spadzią, spadź jodłowa, spadź liściasta,buk i dąb oraz z bylin, nawłoć. Pszczelarze stosują zasiewy roślin miododajnych, tj.: nostrzyk, gryka, facelia. Pozyskują miody: spadź jodłowa, wielokwiatowy z jaworem i lipą. Wydajność w 2015 r. wynosiła nawet 45-50 kg z rodziny. W Bieszczadach pszczelarze muszą grodzić pasieki, tzw. „elektrycznym pastuchem” ,aby zabezpieczyć je przed niedźwiedziami.

Dzikie pszczoły

Do pszczół samotnic zalicza się  gatunki, gdzie samica zakłada  jedno lub kilka gniazd,  aby gromadzić w nim pożywienie, złożyć jaja, a następnie zamknąć je woskiem. Bardzo często po dokonaniu tych czynności samica ginie, a w następnym roku (lub w tym samym, jeśli dany gatunek wydaje dwa pokolenia rocznie), wylęgają się młode samce i samice, które zakładają nowe gniazda.
Do pszczół samotnic zaliczamy, m.in. : pszczolinkę rudą, kornutkę (lucernową,  wykową, koniczynową, komonicową), smuklika, miesi erkę (rdzawostopkę, ryżówkę, lucernówkę, komonicówkę), spójnicę lucernową,  wigorczyka lucernowca  i murarkę(rzepakową, ogrodową i lucernową).
Najbardziej znanym dla ogrodników  gatunkiem dzikiej pszczoły jest murarka ogrodowa.  Zasklepia często puste łodygi traw, szczeliny ścian domów, drewno oraz strzechy. Potrafi zasiedlić cegły i pustaki. Murarki  wyszukują w/w miejscach szczeliny  o rurowym przekroju, gdzie składają jaja  i magazynują spory zapas pyłku dla larwy. Zamykają wylot ze szczeliny mieszaniną śliny i gliny. Larwy odżywiają się pyłkiem pozostawionym przez samicę, przeobrażają się w utworzonym przez siebie kokonie. Zimują jako osobniki dorosłe ukryte w komórkach gniazda. Wiosną przegryzają się na zewnątrz i opuszczają kokon. Murarka niekiedy tworzy kolonie w skład, których wchodzi wiele samic. Murarki są niezwykle przydatne jako łatwe w hodowli zapylacze. Są znacznie bardziej wydajne niż pszczoły miodne. Do zapylenia 1 ha sadu wystarczy od 550-3100 samic, czyli znacznie mniej niż           w przypadku pszczoły miodnej. Zalecana obsada 1 ha sadu w przypadku pszczoły miodnej powinna wynosić kilka rodzin pszczelich, czyli od 240 tys. pszczół. Murarki są łagodnymi sąsiadami człowieka, nie mają silnego instynktu obrony gniazda i nie atakują tak agresywnie  jak pszczoła miodna w razie zbliżenia się intruza do siedliska.

Trzemiele

Trzmiele są błonkówkami o charakterystycznym krępym i mocno owłosionym ciele, ich lot jest ciężki i głośny. Owłosienie umożliwia trzmielom zapylanie roślin w temperaturze poniżej  10˚C, podczas gdy pszczoły miodne wylatują z gniazd gdy temperatura przekracza 12˚C, murarki natomiast powyżej 15 ˚C.
W odróżnieniu od pszczół, trzmiele pracują przy zachmurzonym niebie, niewielkich opadach deszczu i dość silnym wietrze. Są skrupulatne i pracowite, nektar i pyłek zbierają sprawiedliwie z każdej dostępnej im owadopylnej rośliny, w przeciwieństwie do pszczoły miodnej, która preferuje kwiaty tego samego gatunku, nawet jeśli inne rodzaje pokarmu są     w tym czasie dostępne. Trzmiele podobnie jak pszczoły posiadają aparat gębowy gryząco- liżący, z tym że języczek pszczoły ma zaledwie 7 mm, podczas gdy u trzmieli osiąga rozmiary do 24 mm. Pozwala to omawianym owadom zapylić wiele gatunków o głębokich kwiatach. W Polsce występuje 29 gatunków trzmieli , wszystkie objęto ochroną gatunkową i ujęto w  Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Większość rodzimych gatunków  trzmieli gniazda zakłada w ziemi lub na powierzchni gruntu. Wykorzystują porzucone nory gryzoni, kopczyki ziemi, kępy roślin. Niektóre gatunki gniazdują wyżej – w dziuplach lub murach domów. Warto w ogrodach tworzyć kopczyki kamieni lub gałęzi, a ich wnętrze wypełnić sianem, mchem lub trocinami. W ogrodzie przyjaznym trzmielom warto zadbać o to, aby nasadzić w nim rośliny kwitnące od kwietnia do października, w porach największej aktywności trzmieli. W kwietniu i maju  są to grusze, jabłonie i czereśnie oraz porzeczki, a także wrzośce, miodunki, jasnota purpurowa. W maju i czerwcu trzmiele chętne odwiedzają pomidory i ogórki. Spora rzesza hodowców w/w warzyw hoduje w swych szklarniach kilka rodzin trzmieli. W maju i czerwcu trzmiele zapylają także: tojady, koniczyny, malwy, kasztanowce, głogi, lilaki sierpień i wrzesień to pora kwitnienia wrzosów, jeżyn i niektórych wiciokrzewów. Trzmiele żądlą jedynie w ostateczności, są miłym dla oka i bardzo pożytecznym sąsiadem w przydomowym ogrodzie. 

Krzewy

Skupiska rodzimych gatunków krzewów są naturalnym środowiskiem życia dla wielu owadów, gryzoni, ptaków i ssaków. Dostarczają zwierzętom pokarm w postaci nektaru, kwiatów, liści,  owoców oraz  pędów.  Korony krzewów są także schronieniem dla wielu organizmów, które korzystają z  przestrzeni jaką opanowują, tworząc jedno- lub wielogatunkowe skupiska. Paleta barw jaką tworzą rodzime gatunki krzewów, zachęcają właścicieli ogrodów  do  ich wykorzystania przy tworzeniu dekoracyjnych ogrodów, z których korzystać będą istoty żywe. Spośród wartych polecenia gatunków należy wymienić: derenia świdwę, jeżynę fałdowaną, kruszynę pospolitą, leszczynę pospolitą porzeczkę zwyczajną, szakłaka pospolitego i śliwę tarninę. Szczególnie dekoracyjne są rodzime gatunki róż: dzika, pomarszczona i wielokwiatowa, którymi można umacniać skarpy. Godnymi polecenia gatunkami krzewów są rodzime gatunki wierzb, spośród których w Polsce spotyka się 28 gatunków. Drzewa te nie mają dużych wymagań siedliskowych, dlatego też można nimi obsadzać mniej wyeksponowane fragmenty ogrodów, nadawać im dowolne formy, gdyż dobrze znoszą przycinanie. Ich pędy od stuleci były materiałem na ogrodzenia, płoty i tyczki w domowych ogródkach. Do rodzimych gatunków zaliczamy wierzbę: białą, szarą, płaczącą, wawrzynkową, laurową, kruchą, pięciopręcikową, migdałową, wiciową i iwę. Swoistym paśnikiem dla najpiękniejszych polskich motyli dziennych i nocnych są wiciokrzewy: czarny, siny  i suchodrzew. Wiciokrzew pomorski przywabia zawisakowate,  duże, barwne ćmy od złudzenia w locie przypominające kolibry. Sadząc krzewy pamiętajmy o stosowanych w ogrodnictwie zasadach, by nie tworzyć rabat o równych brzegach, a nieregularne asymetryczne plamy, naśladując tym samym skupiska roślin w ich naturalnym środowisku. Aranżując udział krzewów w ogrodach, możemy je wykorzystać do tworzenia żywopłotów oraz barwnych plam o owalnej lub piramidalnej strukturze.

 Rośliny miododajne